Zaburzenia węchu mogą dotyczyć nawet 25%-30% populacji w zależności od wieku (w trakcie pandemii było jeszcze więcej) Dowiedz się, jak zastosować olejki eteryczne w terapiach poprawiających i przywracających węch.
Anosmia, czyli brak węchu
Po pandemii COVID-19 chyba nikogo już nie dziwi słowo anosmia. Oznacza ono utratę węchu. Brak węchu i smaku i inne zaburzenia mogą wiązać się z przebytymi infekcjami, ale także urazami, paleniem tytoniu, innymi chorobami jak astma czy stany zapalne zatok, a nawet ich leczeniem. Zaburzenia mogą być też wrodzone lub pojawić się bez wyraźnej przyczyny (zaburzenia idiopatyczne).
Inne zaburzenia zmysłu węchu
Anosmia to tylko jedno z ponad 200 różnych zaburzeń węchu. Najczęstsze to hiposmia (osłabienie węchu) oraz hyperosmia (zbyt silny odbiór wrażeń węchowych), czyli tzw. zaburzenia ilościowe. Mamy jeszcze zaburzenia jakościowe, kiedy odbiór zapachu jest zmieniony np.:
- kakosmia – czujemy nieprzyjemny zapach, zamiast przyjemnego czy neutralnego
- parosmia – błędny odbiór zapachu (czujemy zapach X zamiast Y)
- fantosmia – halucynacje węchowe
Zaburzenia węchu można ocenić przy pomocy narzędzi jak UPSIT lub Sniffin Sticks.
Anosmia częściowa
W świecie zapachu od dawna mówi się, że każdy z nas ma jakąś anosmię. Chodzi tu o częściową anosmię, tj. niewyczuwanie konkretnego zapachu. Wiele osób nie ma nawet świadomości takiej anosmii! Najczęściej chodzi o zapachy piżma oraz fiołki. Składnika olejku mięty zielonej o nazwie l-karwon, nie wyczuwa aż 8% populacji.
Augezja – utrata smaku
Ageuzja to utrata/brak smaku – reszta klasyfikacji tych zaburzeń wygląda analogicznie do zaburzeń węchu (hipogeuzja, kakogeuzja itd.). To też poważny problem – utrata przyjemności z życia, apetytu, wagi czy niedobory żywieniowe. Szczególnie niebezpieczne są u pacjentów podczas leczenia onkologicznego, u których mogą przyczyniać się do kacheksji, czyli wyniszczenia organizmu i śmierci. Zaburzenia smaku i węchu mogą prowadzić też do lęków oraz depresji.
Zaburzenia węchu mają tendencję do pojawiania się z wiekiem – trochę statystyk na przykładzie Amerykanów tutaj. Stanowią realny problem. Zmysł węchu ma nas chronić np. przed zepsutym jedzeniem czy pożarem, pomagać w utrzymaniu o higieny osobistej. Dla osób pracujących z zapachem zawodowo pogorszenie lub utrata węchu to wręcz prawdziwa tragedia. Ale to nie wszystko – utrata węchu może zwiastować nadchodzące problemy neurologiczne, jak demencja, może ją też przyspieszyć.
Brak smaku i węchu – przyczyny i ile trwa
Jak długo może trwać anosmia albo ageuzja? Różnie, przy uszkodzeniu mechanicznym może być nawet nieodwracalna, a po drobnej infekcji wraca po kilku dniach. Po przejściu COVID-19 i ustąpieniu większości lub wszystkich innych objawów, część osób ma nadal zaburzenia węchu, które mogą utrzymywać się przez wiele miesięcy. Przy tym trzeba pamiętać, że zaburzenia poinfekcyjne mają jednak jedne z lepszych rokowań. Szczególnie u osób, które zdecydują się na rehabilitację.
Terapia anosmii – trening węchowy
Od dawna wiadomo, że ludzie pracujący z zapachami, mają silniej rozwinięty zmysł węchu. Nawet jeśli nie masz zaburzeń węchu i zaczniesz pracować z zapachem, to na pewno zrobisz postępy: zmysł węchu stanie się bardziej wrażliwy, rozróżnisz niewyczuwalne wcześniej nuty zapachowe. A im lepiej wytrenowany węch, tym większe szanse, że w przypadku anosmii wróci albo będziemy umieli sobie poradzić mimo jego braku (dowody anegdotyczne na koniec wpisu).
Jak trenować węch:
- Po pierwsze zacznij wąchać. Możesz wąchać kawę czy whisky – cokolwiek. Badania naukowe prowadzono z udziałem osób wąchających olejki eteryczne.
- Zacznij wąchać jak najszybciej po wystąpieniu zaburzeń – jeśli zaburzenia po infekcji nie znikną samoistnie w ciągu dwóch tygodni, trzeba najpierw udać się do lekarza i omówić z nim sytuację i formę treningu.
- Po trzecie ważna jest konsekwencja – taki trening może przynieść efekty nawet po roku czasu.
- Po czwarte regularność, bo może być konieczne trenowanie przez kilka sekund dwa razy dziennie przez rok.
- Po piąte przy długim treningu korzystna może być rotacja zapachów, z którymi pracujemy.
Olejki eteryczne do treningu olfaktorycznego
Jakie olejki wybrać do treningu przy anosmii? Absolut różany, olejek eukaliptusowy, olejek cytrynowy i olejek goździkowy. Skąd taki wybór? Ich składniki (PEA, eukaliptol, cytronellal i eugenol) zastosowano w pionierskim badaniu klinicznym z 2009 r.
To badanie przeprowadzono na 56 osobach z zaburzeniami węchu (po infekcji wirusowej, urazach i idiopatycznymi). Podzielono uczestników na dwie grupy, z treningiem i bez. Grupa trenująca wąchała przez 12 tygodni po 2 razy dziennie te 4 zapachy. Uczestnicy badania wąchali rano i wieczorem przez 10 sekund zapach z buteleczki, w której umieszczono po 1 ml danej substancji na kawałku bawełny, by nic się nie wylało. Buteleczki były podpisane. Uczestnicy co niedziela zapisywali w dzienniczku swoje postępy. Na początku i na końcu badania zastosowano test Sniffin Sticks. Okazało się, że u ⅓ osób w grupie trenującej nastąpiła poprawa, a w grupie nietrenującej tylko u 1 osoby (6%).
Od tego czasu pojawiło się więcej badań, choć wyniki nie zawsze są jednoznaczne, to generalnie wskazują, że im dłuższy trening (nawet ok. roku), tym lepsze efekty. Podobnie korzystna jest praca z substancjami zapachowymi w wyższym stężeniu oraz zmiana zapachów podczas treningu. Prawdopodobnie trening olfaktoryczny działa na zasadzie pobudzania neurogenezy, ale też ma on korzystny wpływ na fizjologię dróg oddechowych (zmniejszenie stanów zapalnych, działanie przeciwmikrobowe). Trening olfaktoryczny może być skutecznie łączony z innymi metodami leczenia np. podaniem kortykosteroidów.
Inne olejki do treningu to np. oregano, cząber, lawenda, a nawet hinoki – o działaniu przecimikrobowym i przeciwzapalnym.
Jak wąchać olejki eteryczne przy anosmii?
Olejki można wąchać z buteleczki, z blotterów (pasków papieru – możesz pociąć paper do akwareli i mieć własne blottery), z płatka kosmetycznego, filcu, tekturki. Warto też prowadzić dzienniczek i raz w tygodniu zapisywać swoje obserwacje i postępy.
Sam trening jest bardzo prosty. Bierzesz buteleczkę z olejkiem, dajesz kropelkę na blotter i wąchasz tak, jak przy wyborze perfum w drogerii. Potem zmieniasz zapach i gotowe. Najlepiej robić to dwa razy dziennie, rano i wieczorem, kiedy masz chwilę spokoju.
Jak czujemy zapach i smak?
Odbiór bodźców smakowych i węchowych jest ze sobą blisko związany. Można nawet spotkać się z informacją, że za wrażenia smakowe w 75%-95% odpowiada zmysł węchu. Ale tak naprawdę nie ma dowodów naukowych, że zmysł węchu odpowiada za wrażenia smakowe w 75-95%. To tzw. medyczny mit. Niestety naukowcy nie zawsze są precyzyjni i nie zawsze cytują sprawdzone informacje.
Jednak łatwo zauważyć, że kiedy masz katar i zatkany nos, to jedzenie mniej smakuje, maleje apetyt i kiedy taka sytuacja dłużej się utrzymuje, może nawet dojść do utraty wagi. .
Kiedy degustujemy piwo, wino, kawę czy po prostu jemy obiad, część aromatu napoju albo jedzenia jest odbierana z jamy ustnej. To tzw. czucie retronosowe/retronasalne. Natomiast kiedy wąchasz olejki eteryczne, perfumy, kwiaty nosem, to będzie to czucie ortonosowe/ortonasalne (molekuły wędrują prosto z nosa do mózgu).
Czyli jak odbieramy wrażenia smakowe? To jest nadal niejasne. Nie wiadomo dokładnie, jaka rola przypada tutaj zmysłowi węchu, a jaka nerwowi trójdzielnemu i zmysłowi chemestezy. Wiemy na razie tylko, że są one ze sobą związane.
Trening gustatoryczny
Sommelierzy trenują zmysł smaku, by rozpoznawać jakość wina – taki trening jest szczegółowo opracowany, dostępne są szkolenia. W przypadku zaburzeń smaku na razie nie zaproponowano konkretnego treningu gustatorycznego, ale naukowcy wskazują na potencjał terapeutyczny olejków eterycznych także w tych zaburzeniach. Zwłaszcza obiecująco wyglądają terpeny, a także flawonoidy (tych drugich w olejkach nie ma).
Jak trenować zmysł smaku przy użyciu olejków?
Przez podstawowy trening olfaktoryczny, można też wdychać zapach przez usta , albo zastosowanie doustne (np. 1 kropla olejku o statusie GRAS rozmieszana z 1 łyżką oleju roślinnego lub miodu – bierzemy odrobinkę do ust i próbujemy wyczuć i opisać smak). Dobrymi kandydatami będą tu olejki tłoczone ze skórek cytrusów (najlepiej BIO), mięta, eukaliptus, goździk. Inna opcja to wykorzystanie gotowych preparatów przeznaczonych także do zastosowania doustnego jak Amol. Warto też przyjrzeć się żywności bogatej we flawonoidy?
Chemesteza – ogólny zmysł chemiczny
Ale to jeszcze nie wszystko, bo jest jeszcze jeden gracz na tej zmysłowej arenie. Chemesteza określana jest jako ogólny zmysł chemiczny i obejmuje wrażenia sensoryczne, jak pieczenie, chłód czy cierpkość wywoływane przez substancje zawarte np. w pożywieniu. Szczególnie ważne dla chemestezy są receptory umiejscowione w nerwie trójdzielnym. Te receptory noszą skrótową nazwę TRP. Nazywane są chemoreceptorami, kanałami termowrażliwymi lub receptorami przejściowego potencjału. Mogą być one aktywowane przez substancje chemiczne wywołujące np. pieczenie (kapsaicyna), uczucie chłodu (mentol) lub ciepła (kamfora). Na receptory ciepła ma działać także eugenol (badania na zwierzętach). Czyli jeśli masz też zaburzenia chemestezy, to może warto zacząć od tych substancji tworzenie jakiegoś treningu chemestezy. To jednak na razie tylko spekulacja.
Jest też teoria, że trening olfaktoryczny działa właśnie dzięki aktywacji nerwu trójdzielnego.
Dlaczego warto trenować węch – przykłady ze świata zapachu
Na koniec obiecane dowody anegdotyczne na to, jak praca z zapachem może pomóc w przypadku zaburzeń węchu. Jean Carles (1892-1966), wybitny kreator perfum, twórca szkoły perfumiarskiej i mentor innych twórców perfum, pod koniec życia stracił węch, ale nie przestał komponować. Porównywany jest do Beethovena, który tworzył wybitne dzieła mimo utraty słuchu. Jean Carles mimo zaburzeń węchu stworzył taki hit jak Miss Dior. Korzystał przy tym z pamięci zapachowej i swoich doświadczeń zgromadzonych przez dekady pracy. Ćwiczenie czyni mistrzem.
Inez przypomina tutaj o swojej mentorce, Mandy Aftel, nazywanej matką współczesnego naturalnego perfumiarstwa. Mandy Aftel poza tym, że dość późno weszła do świata zapachu, to w pewnym momencie uległa wypadkowi i miała problemy z węchem. Udało się je pokonać i wróciła do tworzenia perfum i uczenia innych tej sztuki.
Trzeci przypadek pochodzi ze świata nauki. Charles Wysocki, badacz zmysłu węchu, zauważył podczas prowadzonych badań, że nie wyczuwa zapachu androstenonu. To taka substancja uważana za męski feromon (produkują go też inne ssaki). Zapach opisywany jest jako nieprzyjemny, pośredni między wonią moczu, potu a zapachem kwiatowym. Pewnie na osobach obeznanych z absolutem jaśminu czy labdanum nie robi to wrażenia, a nawet budzi ciekawość 😉 Wyczuwanie tego zapachu uważa się za uwarunkowane genetycznie. Po kilku latach pracy w obecności tego zapachu Charles Wysocki zauważył, że częściowa anosmia na zapach androstenonu zniknęła!
Jakie z tych historii płyną wnioski? Praca z zapachem popłaca 🙂 Dzięki niej mamy szansę poradzić sobie z życiem po utracie węchu albo zrehabilitować lub nawet jeszcze lepiej rozwinąć nasz zmysł węchu. Nie jest to panaceum ani natychmiastowe rozwiązanie i nie ma 100% skuteczności, jednak ze względu na prostotę i wygodę tego rozwiązania oraz duże bezpieczeństwo treningu olfaktorycznego, warto spróbować.
O autorce
Marta Grochowalska – aromaterapeutka kliniczna, zielarz-fitoterapeuta. Lubi pachnieć naturalnymi perfumami. Od lat zgłębia wszystkie tematy związane ze zdrowiem. Redaktor-dziennikarz współpracująca z czasopismem Pharmacopola o tematyce etnofarmakologicznej. Wykładowca na pierwszych w Polsce podyplomowych studiach z aromaterapii w Akademii Górnośląskiej. Więcej wpisów znajdziesz na instagramie (@aromarta) oraz 1000roslin.pl.
Wybrana bibliografia
Doty, R. L., Brugger, W. E., Jurs, P. C., Orndorff, M. A., Snyder, P. J., & Lowry, L. D. (1978). Intranasal trigeminal stimulation from odorous volatiles: Psychometric responses from anosmic and normal humans. Physiology & Behavior, 20(2), 175–185. https://doi.org/10.1016/0031-9384(78)90070-7
Hummel, T., Rissom, K., Reden, J., Hähner, A., Weidenbecher, M., & Hüttenbrink, K.-B. (2009). Effects of olfactory training in patients with olfactory loss. The Laryngoscope, 119(3), 496–499. https://doi.org/10.1002/lary.20101
Klein, A. H., Joe, C. L., Davoodi, A., Takechi, K., Carstens, M. I., & Carstens, E. (2014). Eugenol and carvacrol excite first- and second-order trigeminal neurons and enhance their heat-evoked responses. Neuroscience, 271, 45–55. https://doi.org/10.1016/j.neuroscience.2014.04.019
Koyama, S., Kondo, K., Ueha, R., Kashiwadani, H., & Heinbockel, T. (2021). Possible Use of Phytochemicals for Recovery from COVID-19-Induced Anosmia and Ageusia. International Journal of Molecular Sciences, 22(16), 8912. https://doi.org/10.3390/ijms22168912
Mydlikowska-Śmigórska, A., & Śmigórski, K. (2017). Neuroanatomical and neurophysiological foundations of the human olfactory system. Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology, 11(4), 125–134. https://doi.org/10.5114/nan.2016.65643
Spence, C. (2015). Just how much of what we taste derives from the sense of smell? Flavour, 4(1), 30. https://doi.org/10.1186/s13411-015-0040-2
Zaburzenia i utrata węchu: Przyczyny i leczenie. (b.d.). Pobrano 12 grudzień 2022, z http://www.mp.pl/social/article/152731
