Jak zrobić wodę kolońską? Receptariusz vintage cz. 2

Historia perfum jest tak stara jak nasza cywilizacja. Już w czwartym tysiącleciu p.n.e. starożytni Egipcjanie stosowali substancje aromatyczne, nieco później opracowali słynne Kyphi — lek i kosmetyk w jednym. Jednak, aby doczekać się na perfumy w znaczeniu olejków eterycznych rozpuszczonych w alkoholu, musieliśmy poczekać aż do XIV w. — wtedy to najprawdopodobniej powstała słynna Woda Królowej Węgier — Aqua Reginae Hungaricae. Nieco wcześniej jako rozpuszczalnika dla olejków eterycznych używano oleju oraz octu, o czym pisałem w poprzednim artykule z tej serii.

Krótka historia wody kolońskiej

Jednym z najważniejszych (o ile nie najważniejszymi) perfumami w historii były wody kolońskie (w dawnej Polsce nazywane również „wodami kolącymi” i „wodą Bretfelda”).

Ich historia rozpoczyna się w 1703 r., kiedy to Johann Maria Farina, włoski perfumiarz, stworzył swój bestseller. Połączył on olejki cytrusowe (z grejpfruta, cytryn, niedojrzałej bergamotki), olejki z włoskich ziół z piżmem, olejkiem z cynamonu i olejkiem z sandałowca.

Na początku sprzedaż wody kolońskiej była ograniczona do Kolonii i Frankfurtu. Wzrost sprzedaży i uzyskanie międzynarodowej renomy nastąpiło dopiero w latach 30. i 40. XVIII w. Ówcześnie sprzedawano perfumy jako Acqua mirabile / Acqua di Colonia.

XVIII-wieczny portret Johanna Marii Fariny. Domena publiczna.

Ale skąd w ogóle pomysł na tę formulację? Idea „cudownej wody” była najprawdopodobniej zaczerpnięta od innego włoskiego perfumiarza — Giovanniego Paolo Feminisa (był znany z perfum Aqua Mirabillis), który to miał kontakty handlowe z firmą rodziny Farina — Gebrüder Farina & Comp. (sprzedawali oni kosmetyki, galanterie i inne towary luksusowe).

Więcej na temat historii bergamotki i wody kolońskiej: Olejek z bergamoty (Citrus bergamia)

Sam Feminis produkował swój kosmetyk w sposób następujący:

  1. mieszał wodę królowej węgierskiej z esencją z cytryny (mieszanina olejku i hydrolatu), olejkiem bergamotki, olejkiem neroli, olejkiem z cedratu (Citrus medica), olejkiem z limonki i olejkiem z liści gorzkiej pomarańczy;
  2. dodawał partiami dodatkową objętość wody królowej węgierskiej przez trzy kolejne dni, często mieszając półprodukt;
  3. po 8 dniach filtrował i przelewał do butelek.
Reklama XIX-wiecznego wariantu wody kolońskiej. Źródło: Almanach Nouvelle Chronique de Jersey (1891)

Receptury vintage na wodę kolońską

Istniała (i istnieje) niezliczona liczba wariantów receptur na ten klasyk perfumiarski. Najczęściej wykorzystywano w nim olejki z: cytryny, bergamotki, owocni gorzkiej pomarańczy, rozmarynu, lawendy, z kwiatów gorzkiej pomarańczy. Przykładowa receptura:

olejek słodkiej pomarańczy (15 cz.), olejek cytrynowy (15 cz.), olejek bergamotki (6 cz.), olejek owocni gorzkiej pomarańczy (0,5 cz.), olejek z kwiatów gorzkiej pomarańczy (1 cz.), olejek rozmarynowy (2 cz.), spirytus (4000 cz.).

Pewien farmaceuta z Australii pod koniec XIX w., podczas Wystawy w Sydney dostał złoty medal za swój wariant sławnej receptury. Jego formulacja składała się z: olejku bergamotki, olejku z cedratu, olejku neroli, olejku petitgrain bigradier, olejku rozmarynowego i spirytusu.

Przepis na wodę kolońską według Farmakopei nanceńskiej z 1795 r.

W XX w. często mocno modyfikowano „klasyczne” receptury na wodę kolońską i dodawano do niej „co modniejsze” olejki np. Oleum Unonae (w żargonie farmaków tak niegdyś określano olejek ylang-ylang), olejek golterii, olejek geranium czy olejek jaśminowy*. Inna receptura z 1932 r.:

olejek bergamotki (10 cz.), francuski olejek rozmarynowy, oczyszczony (5 cz.), olejek lawendowy (1 cz.), olejek goździkowy (1 cz.), olejek ylang-ylang (0,1 cz.), olejek z golterii (0,1 cz.), eter dietylowy (1 cz.), spirytus (775 cz.), gliceryna (60 cz.), woda destylowana (150 cz.). Składniki łączono i podgrzewano do temperatury 70–75 °C. Po ochłodzeniu odstawiano na kilka dni w chłodne miejsce i przesączano do butelek.

Filtracja perfum. Źródło: MacEwan, Peter. Pharmaceutical Formulas: Being The Chemist and Druggist̕s Book of Useful Recipes for the Drug-Trade Collated Chiefly from The Chemist and Druggist and The Chemists̕ and Druggists̕ Diaries . Chemist and Druggist, 1911.

Woda kolońska jako kosmetyk i lek

W niektórych przypadkach fabrykowano „esencję wody kolońskiej” (swego rodzaju woda kolońska „instant”). Przykładowa receptura:

olejek bergamotki (20 cz.), olejek cytrynowy (10 cz.), olejek owocni pomarańczy słodkiej (10 cz.), olejek lawendowy (7 cz.), olejek rozmarynowy (3 cz.), olejek petitgrain (6 cz.), olejek z kwiatów pomarańczy gorzkiej (3 cz.), olejek jaśminowy* (0,1 cz.).

Aby wytworzyć wodę kolońską z tego koncentratu należało 6–7 g mieszaniny rozpuścić w litrze spirytusu. Jako utrwalacza zapachu używano nalewki piżmowej i nalewki benzoesowej.

Mieszanina ta wchodziła również w skład kostek aromaterapeutycznych (nazywano je wodą kolońską zestaloną = Aqua coloniensis solidificata). Właściwie były one mydłem wykonanym z kwasu stearynowego, wodorotlenku sodu, spirytusu i esencji wody kolońskiej.

Czasami do aromatyzacji wykorzystywano alternatywną mieszaninę: olejek geranium (3 cz.), olejek bergamotki (3 cz.), balsam peruwiański (2 cz.), olejek cynamonu kasja (0,5 cz.) i piżmo.

Woda kolońska była także używana jako półprodukt do przygotowywania kosmetyków / leków złożonych.

„Wybielacz do paznokci”, jak podaje XIX-wieczne czasopismo farmaceutyczne, można wykonać mieszając 1 cz. kwasu winowego, 1 cz. nalewki z mirry, 2 cz. wody kolońskiej i 3 cz. wody.

W składzie niektórych płynów do płukania jamy ustnej również znajdujemy olejki eteryczne i wodę kolońską, na przykład:

  1. węglan sodu, węglan amonu, nalewka z mirry, woda kolońska, hydrolat lawendowy, woda;
  2. sacharyna, woda kolońska, kwas salicylowy, węglan sodu;
  3. sacharyna, woda kolońska, hydrolat różany

Pozostając przy lekach do stosowania zewnętrznego, na krosty, brodawki i zaczerwienienie twarzy aplikowano mieszaninę wody destylowanej (960 cz.), wody kolońskiej (240 cz.) i chlorku cynku (2 cz.). Wodę kolońską dodawano również leczniczo do środków spożywczych!

Chcecie przeczytać więcej na temat historii aromaterapii, leków i surowców leczniczych? Więcej informacji na ten temat znajdziecie w książce pod redakcją Aleksandra K. Smakosza. Szczegółowe informacje: LINK

Podsumowanie

Z pewnością wzrost zainteresowania perfumami na przełomie XIX i XX w. wynikał z fenomenu wody kolońskiej. Bardzo często perfumiarze, farmaceuci i drogiści nazywali swoje własne kompozycje „wodą kolońską”, mimo że ich skład nie miał nic wspólnego z przepisem Fariny. Skład ich był zależny od dostępu do surowców aromatycznych oraz mody. Czy czujecie się zainspirowane powyższymi recepturami vintage?

*Analizowane pisma nie tłumaczą, czym był „olejek jaśminowy” stosowany w produkcji wody kolońskiej. Najprawdopodobniej był to absolut lub ekstrakt z pomady powstałej podczas enfleurage kwiatów jaśminu — Jasminum officinale L.

Bibliografia

Grochowalska, Marta K. “Magia, Alchemia, Medycyna — Krótka Historia Aromaterapii”. Historia Medycyny i Farmacji: Szkice i Eseje, redakcja Aleksander K. Smakosz, Pharmacopola, 2022, pp. 94–105.

Hager, Hermann. Manuale Pharmaceuticum Seu Promptuarium, Quo et Praecepta Notatu Digna Pharmacopoearum Variarum et Ea, Quae Ad Paranda Medicamenta in Pharmacopoeas Usitatas Non Recepta Sunt, Atque Etiam Complura Adjumenta et Subsidia Operis Pharmaceutici Continentur . E. Gèunther, 1866.

Herod, Franciszek, redaktor. Kalendarz Farmaceutyczny Na Rok 1931. R.11, Część 2 + Wkładka. MAG. FARM. FRANCISZEK HEROD, 1931.

MacEwan, Peter. Pharmaceutical Formulas: Being The Chemist and Druggist̕s Book of Useful Recipes for the Drug-Trade Collated Chiefly from The Chemist and Druggist and The Chemists̕ and Druggists̕ Diaries . Chemist and Druggist, 1911.

Podbielski, Jan, and Marjan Rostafiński. Polski Manuał Farmaceutyczny. Mag Farm. FR. HEROD, 1932.

Seria „Receptariusz vintage”

  1. Jak zrobić ocet aromatyczny? Receptariusz vintage
  2. Jak zrobić wodę kolońską? Receptariusz vintage
  3. Jak zrobić leki i kosmetyki z terpentyny? Receptariusz vintage
  4. Jak zrobić środki na komary, muchy i mole z olejków eterycznych? Receptariusz vintage cz. 4
  5. Wanilia jako składnik kosmetyków i leków Receptariusz vintage cz. 5

O autorze

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Specjalizuje się w tematach związanymi z botaniką ekonomiczną, etnofarmakologią, farmakognozją i fitochemią. Jest redaktorem naczelnym wydawnictwa i czasopisma Pharmacopola (pharmacopola.pl), czasopisma ELIXIR, oraz serii wydawniczych Acta Uroborosa i Etnofarmakologia i Etnofarmacja. Prowadzi blog poświęcony przyprawom z perspektywy botaniki ekonomicznej i farmacji (gulosus.pl).