Liście pomidora, czyli który zapach jest piękny, a który ważny?

Zrobiłam sobie bukiet z liści pomidora, dla mnie to piękny i ważny zapach. Przypomina mi wakacje. Zaczynały się zapachem papierówek, łupin zielonego groszku i nutami dusznych tropików z małej szklarni z pomidorami. Były też róże jak Rosa rugosa i petrychor. Takie wspomnienia to dobry moment na wpis o tym, dlaczego warto otaczać się miłymi zapachami, czym są wspomnienia zapachowe i do czego się je wykorzystuje.

Zapach to wrażenie zmysłowe związane z aktywacją receptorów węchu. Receptory te umiejscowione są w jamie nosowej. Czy tego chcesz, czy nie, wdychamy powietrze przesycone rozmaitymi lotnymi molekułami, na przykład emitowanymi przez rośliny, zwierzęta, przemysł itd. Niektóre z tych lotnych molekuł pobudzają ludzkie receptory węchu i dlatego czujemy zapach. To jednak nie koniec ich wędrówki – lotne molekuły wędrują z nosa i płuc do krwiobiegu. Jest to możliwe ze względu na ich niewielkie rozmiary i lipofilową naturę (łatwo przenikają przez błony śluzowe). Dlatego też w aromaterapii rozpatrujemy działanie olejków na dwóch płaszczyznach. Jest to rozróżnienie na efekt psychologiczny i efekt farmakologiczny. Ten wpis dotyczy mechanizmu psychologicznego.

Jak działa zapach? Mechanizm psychologiczny a farmakologiczny

Wpływ psychologiczny jest wysoce subiektywny oraz zależny od kontekstu. Czyli trudno przewidzieć, jaki efekt wywrze na kimś dany zapach. Natomiast efekt farmakologiczny zależy od właściwości fizykochemicznych danej substancji. Warto tu jednak zauważyć, że w procesie wąchania oba efekty są ze sobą ściśle związane. Można jednak założyć, że im krótszy czas ekspozycji na zapach, tym mniejszą rolę pełni efekt fizjologiczny, bowiem molekuły potrzebują czasu na wchłonięcie i dystrybucję po organizmie. Natomiast im dłuższy czas ekspozycji, tym efekt farmakologiczny jest mocniejszy a psychologiczny słabszy. Wynika to także ze zjawiska adaptacji – spadku wrażliwości receptorów na bodziec.

Jak zapach wpływa na psychikę

Zapach wpływa na emocje, ale też na ciśnienie czy puls. Może wprawiać w dobry lub zły nastrój. Wiąże się to ze wspomnieniami, skojarzeniami i ogólnym odbiorem zapachu, czyli czy jest ładny czy brzydki. Choć odbiór zapachu jest bardzo subiektywny i zależy od gustu oraz doświadczeń, to można wyszczególnić kilka uniwersalnych czynników wpływających na psychologiczny odbiór zapachu.

Mechanizm semantyczny czyli jak zapachy stają się ważne

Działanie mechanizmu semantycznego opisane jest szczegółowo w publikacji Dingman 2019 i dotyczy procesu wiązania bodźca (tutaj zapachowego) z fabułą.

Zapamiętywanie zaczyna się jako ciąg aktywności mózgowej: bodziec sensoryczny, na przykład zapach, odbierany jest wraz z towarzyszącymi mu kontekstowymi informacjami dostępnymi jednocześnie (nastrój, doświadczenie, konkretna sceneria, pogoda, stan zdrowia, uczucie relaksu lub stresu itp). Te wszystkie informacje kodowane są dzięki aktywności różnych regionów mózgu, w tym wyższych struktur korowych odpowiedzialnych za analizę danych sensorycznych.

Według przyjętej aktualnie teorii, hipokamp gromadzi informacje o regionach mózgu uczestniczących w przetwarzaniu tej konkretnej sceny (czyli o regionach aktywnych w tym momencie). Zapisuje i archiwizuje dane o aktywnych regionach. 

Hipokamp – klucz do wspomnień

Kiedy jesteśmy ponownie wystawieni na kontakt/działanie/skojarzenie z detalem obecnym w oryginalnej scenie, hipokamp otwiera dostęp do całego wydarzenia: reaktywuje regiony uczestniczące w przetwarzaniu oryginalnej sceny. Na przykład zapach kremu z filtrem używanym na plaży może przywołać intensywne wspomnienie wakacyjne: gdzie to było, jaka pogoda, towarzystwo, co na obiad, samopoczucie itp. Za każdym razem kiedy to się powtarza, sieć się wzmacnia. Wspomnienia tego typu są trwałe i stabilne. W konsolidacji pamięci bierze udział również sen – neurony uczestniczące w wydarzeniu reaktywowane są w czasie snu.

Uszkodzenie hipokampa powoduje problemy z konsolidacją pamięci (tworzeniem nowych wspomnień), przy czym dawne wspomnienia pozostają nienaruszone. Natomiast szczególna rola zapachu w aktywowaniu hipokampa wiąże się ze sposobem przetwarzania impulsów węchowych: trafiają bezpośrednio do tzw. układu limbicznego, z pominięciem wzgórza (thalamus).

Warto na koniec dodać, że zapachu doświadczamy w sytuacjach kontekstowych, dlatego zapachy nabierają znaczenia unikalnego dla osoby. Mogą być również  wspólne społecznie (np. zapach choinki świątecznej, miętówek, piernika, liści pomidora czy łupinek groszku).

Slajd z prezentacji w kursie Olejki eteryczne – jak używać bezpiecznie

Fenomen Prousta

Pamięć zapachowa może być podzielona na dwa typy.  Pierwszy z nich to umiejętność rozpoznawania i przypominania sobie, czy dany zapach wąchaliśmy już wcześniej. Drugi typ to pamięć przywołana zapachem, autobiograficzne wspomnienia i skojarzenia wywołane zapachem. 

Autobiograficzne wspomnienia zapachowe pochodzą najczęściej z dzieciństwa. Człowiek zdaje się przeżywać te same emocje, które towarzyszyły formowaniu się wspomnienia. Może wiązać się to z faktem, że struktury mózgu, uczestniczące w formowaniu się pamięci i emocji, są blisko powiązane z rejonami odpowiedzialnymi za przetwarzanie bodźców zapachowych (proces wąchania aktywuje jądro migdałowate i hipokamp).

Natura wspomnień wywołanych zapachem jest specyficzna,
bo niezależna od woli. Przywołują one wspomnienia w sposób niespodziewany. Są jak niespodzianka, jak podróż w czasie. Pojawiają się spontanicznie i bez wysiłku czy świadomego szukania. Nie zacierają się z upływem czasu jak inne wspomnienia.

Przyjemność czy trauma?

Przyjemne wspomnienia zapachowe mogą poprawić nastrój i można stosować tę właściwość w terapii. Mogą wywoływać nostalgię, refleksje nad przeszłością, wzmacniać poczucie więzi z przeszłością, co również daje pozytywne efekty psychologiczne. Ponadto mogą podnosić samoocenę, wzmacniać poczucie społecznych więzi, podnosić optymizm, nadawać życiu znaczenie. Dlatego też ten mechanizm często wykorzystuje się w aromaterapii, psychoterapii czy w opiece paliatywnej. Ważne przy tym jest indywidualne ustalenie, które zapachy pełnia taką pozytywną rolę (jak dla mnie – liście pomidora). Nie można tu kierować się stereotypami, ponieważ wspomnienia zapachowe mogą mieć też negatywne skutki. U osób z zespołem stresu pourazowego (PTSD) mogą przywoływać wspomnienie traumy i nie zanikają z upływem czasu. 

Negatywne wspomnienie zapachowe może podnieść ciśnienie i puls, spowodować wyrzut  adrenaliny. Natomiast przyjemne wspomnienia zapachowe mogą obniżyć puls, podnieść przewodnictwo skóry (aktywność elektrodermalną, co jest kojarzone z niskim poczuciem stresu, wolniejszym oddechem. Przywoływanie przyjemnych wspomnień zapachowych może więc być sposobem na zmniejszenie stresu

Slajd z prezentacji w kursie Olejki eteryczne – jak używać bezpiecznie. Chcesz podyskutować o zapachu? Dołącz do grupy na Facebooku: Herbiness-Aromastrona.

Możliwe też, że zapachy mogą wspomagać immunologię. Badania pokazują, że emocje mają wpływ na wydzielanie cytokin prozapalnych. Przy stanach lękowych może ich się wydzielać więcej, a przyjemny, radosny nastrój, obniża ilość wydzielanych cytokin. 

Uwaga: niekiedy zapachy stymulujące nerw trójdzielny mogą być odbierane jako mniej miłe (Herz 2016). Należy do nich wiele zapachów opisanych w poście o olejkowych odświeżaczach powietrza, na przykład mentol, kamfora, 1,8-cyneol czy cytral.

Autobiograficzne wspomnienia zapachowe są często starsze niż te przywoływane słownie. Są typowe dla pierwszej dekady życia. W drugiej dekadzie dominują wspomnienia słowne i wizualne (Mouly / Sullivan 2010). Ładunek emocjonalny we wspomnieniach przywołanych zapachem i muzyką jest podobny (El Haj et al. 2017).

Slajd z prezentacji w kursie Olejki eteryczne – jak używać bezpiecznie. Wrzesień 2021 – kolejna edycja kursu. Czekamy na Ciebie!

Warunkowanie olfaktoryczne, czyli warunkowanie zapachem

To działanie polega na tworzeniu powiązań między dwiema rzeczami, które wcześniej nie miały silnego połączenia w mózgu (Dingman 2019). Warunkowanie olfaktoryczne można wykorzystać m.in. do poprawy zdolności kognitywnych. Więcej informacji i przykłady w kursie Olejki eteryczne – jak używać bezpiecznie.

Piękny zapach, brzydki zapach

Ocena zapachu to sprawa bardzo indywidualna, ale również zależna od kultury i otoczenia. Znaczenie mają więc osobiste preferencje jak i mody oraz nawyki. Na przykład niemowlęta, których matki spożywały podczas ciąży anyż, wykazywały pozytywne reakcje na zapach anyżu niedługo po urodzeniu. Niemowlęta, których matki nie spożywały anyżu podczas ciąży, wykazywały negatywne lub neutralne reakcje. Badanie Schaal et al. 2000 jako pierwsze wykazało, że dieta matki wpływa na ocenę hedoniczną zapachu przez dziecko. Podobnie badanie Menella et a. 2001 wykazało, że dzieci, których matki spożywały sok z marchwi podczas ciąży i laktacji, chętniej spożywały produkty zawierające marchew lub jej aromat, w porównaniu z dziećmi, które nie miały ekspozycji na produkty marchwiowe. Wynika to z faktu, że smak pokarmów spożywanych przez matkę przechodzi przez wody płodowe i mleko.

Kolendra na grządce
Liście kolendry – dla wielu osób to bardzo brzydki zapach. Przez pewien czas i ja nie znosiłam zapachu liści kolendry, przy czym zapach jej nasion uważałam za przyjemny. Teraz gust mi się zmienił. To nic dziwnego, zmysł węchu jest szalenie plastyczny.

Gust ma znaczenie

Zmysł węchu bardzo często wywołuje odczucia przyjemności lub awersji (częściej niż inne zmysły). Niektóre zapachy wyzwalają emocje, a reakcja emocjonalna może nawet zaburzyć odbiór zapachu. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że przetwarzanie zapachu i emocji odbywa się w tych samych strukturach mózgu (układ limbiczny).

Zapachy postrzegane jako przyjemne lub nieprzyjemne powodują odmienne reakcje niezależne od woli, m.in. wpływają na przewodnictwo skóry, rytm serca, odruchy wynikające z zaskoczenia (startle reflex). Przyjemne lub nieprzyjemne zapachy mogą być przetwarzane w różnym tempie (nieprzyjemne szybciej), a wstępna ocena zapachu może odbywać się nawet bez udziału świadomości i w zadaniu tym bierze udział głównie pierwszorzędowa kora węchowa (jądro migdałowate-podwzgórze). Kiedy ocenie zapachu towarzyszą zadania analityczne (rozpoznanie, ocena intensywności), aktywowana zostaje drugorzędowa kora węchowa, inaczej: kora przedczołowa (Bensafi et al. 2002).

Wąchanie zapachów przyjemnych może więc korzystniej wpływać na stan psychiki. Z drugiej strony konfrontacja z zapachami nieprzyjemnymi może działać energetyzująco, jak filiżanka kawy.

Konfrontacja z nieprzyjemnymi zapachami to też ważna część szkoleń perfumeryjnych. Jak bowiem mawia moja nauczycielka perfumerii Mandy Aftel: „Nie myśl, czy zapach się Tobie podoba czy nie, myśl jak możesz go wykorzystać w kompozycji”.

Wybrana bibliografia

Bensafi, M et al. “Influence of affective and cognitive judgments on autonomic parameters during inhalation of pleasant and unpleasant odors in humans.” Neuroscience letters vol. 319,3 (2002): 162-6. doi:10.1016/s0304-3940(01)02572-1
Dingman, M. (2019) Your Brain, Explained: What Neuroscience Reveals About Your Brain and Its Quirks
El Haj, Mohamad et al. “From Nose to Memory: The Involuntary Nature of Odor-evoked Autobiographical Memories in Alzheimer’s Disease.” Chemical senses vol. 43,1 (2017): 27-34. doi:10.1093/chemse/bjx064
Essential Oils Safety Masterclass 2020, Tisserand Institute
Herz, Rachel S. “The Role of Odor-Evoked Memory in Psychological and Physiological Health.” Brain sciences vol. 6,3 22. 19 Jul. 2016, doi:10.3390/brainsci6030022

Mennella, J A et al. “Prenatal and postnatal flavor learning by human infants.” Pediatrics vol. 107,6 (2001): E88. doi:10.1542/peds.107.6.e88
Mouly, A. M., Sullivan R. (2010) Memory and Plasticity in the Olfactory System: From Infancy to Adulthood. In: Menini A, editor. The Neurobiology of Olfaction. Boca Raton (FL): CRC Press/Taylor & Francis; 2010. Chapter 15. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK55967/
Schaal, B et al. “Human foetuses learn odours from their pregnant mother’s diet.” Chemical senses vol. 25,6 (2000): 729-37. doi:10.1093/chemse/25.6.729