Petitgrain – tak nazywają się olejki eteryczne z liści różnych drzew cytrusowych. Może więc być petitgrain cytrynowy – z liści cytryny, petitgrain mandarynkowy – z liści mandarynki, petitgrain bergamotki – z liści bergamotki itd. Zwyczajowo przyjmuje się jednak, że w aromaterapii nazwa ta dotyczy olejku z liści pomarańczy gorzkiej, Citrus aurantium, który jest zresztą najbardziej powszechny na rynku olejków. Z tego samego drzewa pozyskać można olejek neroli, czyli z kwiatów pomarańczy gorzkiej, a także tłoczony ze skórek owoców olejek pomarańczy gorzkiej. Te olejki różnią się zapachami, jednak nie trudno dostrzec pewne podobieństwo w zapachach petitgrain i neroli.
Olejki petitgrainowe w perfumach
Dla aromaterapeuty i twórcy perfum najważniejszy jest jest petitgrain pomarańczy gorzkiej, ale wcale nie musisz się ograniczać, niektóre olejki petitgrainowe naprawdę dobrze pachną. Uwielbiam petitgrain mandarynkowy. Zamiłowanie do tych zapachów nie jest jednak czymś powszechnym. Jeden z moich nauczycieli perfumiarstwa, Spyros Drosopoulos, opowiada:
“odkryłem olejki petitgrainowe: z cytryny, mandarynki, limonki i innych. Kupiłem je wszystkie, jednak nie znalazłem sposobu na wykorzystanie ich w perfumach”.
Wszystkie olejki eteryczne z liści drzew cytrusowych są nieco wymagające w odbiorze, jednak stosowane umiejętnie, dają znakomite efekty terapeutyczne i kreują znakomite zapachy. To nuty głowy, czyli lekkie, nietrwałe zapachy. Petitgrain z gorzkiej pomarańczy znakomicie łączy się z absolutami kwiatowymi, dodając im nieco lekkości, przestrzeni, nuty zieleni i powietrza. W takich połączeniach kwiaty nie są już duszne i męczące, są bardziej przyjemne w odbiorze. Ten olejek to klasyka w kompozycjach wód kolońskich.
Olejek z liści mandarynki – zapach winogron
A oto co pisze o olejku z liści mandarynki Steffen Artctander:
Mandarynkowy olejek petitgrain to ciemny, oliwkowozielony płyn o intensywnie słodkim, głęboko owocowym, jakby winogronowym i kwiatowym zapachu z charakterystyczną, wyraźną nutą staroci, któremu jakby śliwkowo-winogronowe tony nadają szczególnej, bardzo silnej perfumeryjnej słodyczy.
Niestety, ten olejek jest silnie fototoksyczny i z tego powodu objęty restrykcjami w produktach kosmetycznych, w tym perfumach. Fototoksyczność wynika z obecności antranilanu dimetylu, czyli estru kwasu antranilowego (Methyl-N-methylanthranilate, inaczej dimethyl anthranilate). Związek ten występuje w olejku ze skórki mandarynki w ilości do 0,6%, a w olejku z liści mandarynki do 52%.
Pierwszy raz usłyszałam o tym związku od dr. Henryka Różańskiego. Zalecał prosty test na jakość olejku mandarynki, polegający na wykryciu antranilanu dimetylu. Chodzi o efekt kolorystyczny, który zawdzięcza mu olejek mandarynkowy. Jeśli umieścisz olejek mandarynkowy (tłoczony z czerwonej, czyli dojrzałej mandarynki) w cienkiej fiolce i obejrzysz pod światło, ujrzysz niebieską poświatę, jakby olejek był fluorescencyjny. I to naprawdę widać.
W kontakcie z kwasami związek ten czasami tworzy nuty zapachowe, przypominające zapach ryb. Te rybie nuty są niekiedy obecne w olejku czerwonej mandarynki. Mandarynka żółta i zielona, czyli tłoczona z owoców przed uzyskaniem dojrzałości, nie ma tych rybich nutek.
O co chodzi z fototoksycznością przeczytaj we wpisie: Olejki fototoksyczne – olejki cytrusowe.
Petitgrain – co oznacza ta nazwa?
Nazwa petitgrain, z fr. „ziarenko”, wzięła się stąd, że olejki te destylowano w przeszłości z małych, niedojrzałych owoców cytrusowych. Kiedy twórcy zorientowali się, że podobny efekt zapachowy można uzyskac z liści, praktyki uległy zmianie i teraz są to olejki eteryczne z liści (najczęściej z niewielkim dodatkiem niedojrzałych owoców i kwiatów).
Przegląd olejków petitgrainowych
Najbardziej sławny olejek petitgrainowy wytwarza się z liści pomarańczy gorzkiej. Dominującym składnikiem tego olejku jest octan linalilu, olejek pachnie liśćmi, nieco kwiatami Neroli, ma też subtelne akcenty owocowe (skórki gorzkiej pomarańczy). To nuta głowy w perfumach, intensywna. O zastosowaniu tego olejku w aromaterapii przeczytasz w opisie olejku w sklepie. Limit dermalny IFRA w kremach i olejach do ciała (kategoria 5A) 28,5%. To znakomity olejek na stres, można zastosować go zamiennie z kosztownym olejkiem Neroli, np. do porodu.
Wspomniany wcześniej olejek z liści mandarynki pachnie landrynkami i owocami winogron – to bardzo lekki, buzujący zapach, znakomita alternatywa dla olejków ze skórek cytrusa. Problem stanowi jednak fototoksyczność. Limit dla kategorii 5A to 0,18%, a w produktach spłukiwalnych 0,9%, czyli użycie w szamponie lub preparacie myjącym jest realne.
Olejek z liści klementynki (wytwarzany głównie na Korsyce) to skomplikowany zapach z nutami cytrusów, liści, zawiera w składzie sabinen i linalol, limit dermalny dla kat. 5A to 5,5%.
Przyjemnie pachnie petitgrain z liści bergamotki, podobnie jak olejek tłoczony z owoców bergamotki, jest fototoksyczny.
Olejek eteryczny z liści limonki kaffir (combava) pachną z kolei podobnie do olejku cytronellowego i dominującym składnikiem jest citronellal, limit dla kat. 5A to 0,4%, czyli też niewiele. To olejek dość popularny w aromaterapii francuskiej, zalecany na problemy z pamięcią, wątrobą i pęcherzykiem żółciowym, szczególnie razem z olejkiem bergamotki i rozmarynowym ct verbenon.
Jeśli jeszcze nie wiesz o co chodzi z limitami IFRA, sprawdź post o olejkach eterycznych w kosmetykach.
Działanie antydepresyjne i antyandrogenowe antraninalu dimetylu
Przyjrzyjmy się jeszcze związkom występującym w petitgrain mandarynki. To fascynujący temat. Estry kwasu antranilowego przyczyniają się do działania uspokajającego oraz antyandrogennego olejków eterycznych.
Badano m.in. wpływ antranilanu dimetylu na układ nerwowy – badanie laboratoryjne wykazało działanie antydepresyjne i przeciwbólowe. W badaniach wykorzystano olejek tzw. pomarańczy meksykańskiej Choisya ternata.
W ekstrakcie palmy sabalowej, tradycyjnie stosowanej jako lek antyandrogenny, także zidentyfikowano estry kwasu antranilowego. Przypuszczanie te właśnie składniki decydują o profilu leczniczym palmy sabalowej. Jako że olejki mandarynki ze skórki i liści mandarynki są również źródłem estrów kwasu antranilowego, w aromaterapii klinicznej sugeruje się stosowanie tych olejków w leczeniu chorób prostaty.
Kwiaty tzw. pomarańczy meksykańskiej, Choisya ternata, rośliny cytrusowej nazywanej tak ze względu na duże podobieństwo wyglądu i zapachu kwiatów do pomarańczy. Jest to roślina ozdobna i miododajna. Zawiera spore ilości lotnego antranilatu, który zawarty w ekstraktach z tej rośliny ma zdolność oddziaływania na receptory bólowe. W badaniach na myszach zauważono także działanie antydepresyjne i uspokajające związków antranilatu zawartego w olejku eterycznym pomarańczy meksykańskiej.
Owoce palmy sabalowej z rodziny arekowatych, popularnej także w Polsce rośliny ozdobnej, zawierają podobnie jak mandarynka estry kwasu antranilowego, które są przedmiotem badań naukowych. Badania na komórkach dotyczyły antyandrogenowego działania tych substancji i ich potencjalnego wykorzystania np. w terapii osób z przerostem prostaty.
Wątki perfumiarskie – zasady Schiffa
Syntetycznie wytwarzane antranilan dimetylu i antranilan metylu to związki od dawna wykorzystywane w perfumiarstwie. To zapachy owocowe, słodkie, budujące zapach olejku neroli.
Naturalne źródła antranilanu dimetylu to wymienione wcześniej olejki mandarynkowe i inne cytrusy. W olejkach i absolutach neroli, jaśminu, a w mniejszej ilości w pomarańczy i bergamotce, występuje natomiast antranilan metylu. Ester ten, w kontakcie z aldehydami, tworzy zasady Schiffa (Schiff bases). Proces objawia się zmianą koloru perfum (ciemnieniem), a także modyfikacją zapachu.
Oznacza to, że przy tworzeniu kompozycji z olejku neroli, jaśminu lub ich absolutów oraz z olejków zawierających aldehydy może dojść do spontanicznego lub kontrolowanego uformowania się zasad Schiffa, ciemnienia perfum i modyfikacji zapachu. Zasady Schiffa zazwyczaj pachną podobnie do bazowego aldehydu, ale znacznie łagodniej. Więcej na ten temat na forum Basenotes -dimethyl anthranilate vs methyl anthranilate.
Przykładem zasady Schiffa jest aurantiol, który powstaje z aldehydu o nazwie hydroksycytronellal i antranilanu metylu. W wyniku ich reakcji zapach konwalii ewoluuje w kierunku zapachu kwiatów pomarańczy.
Antranilan dimetylu z mandarynek nie tworzy zasad Schiffa i nie daje efektu zmiany koloru. Jest to ważna wskazówka m.in. dla twórców świec. Warto pamiętać, że do aldehydów tworzących zasady Schiffa należy również wanilina. Kolor zmienia się wtedy na prawie czarny.
Azyrydyna, jedna z zasad Schiffa – wzór strukturalny. Steffen Artctander o zasadach Schiffa: „To ciekawe, że antranilan metylu występuje jednocześnie wraz z aledyhami alifatycznymi, citralem itd. w różnych olejkach cytrusowych. W perfumerii generalnie panuje przekonanie, że ryzykowne jest stosowanie aldehydów w większych ilościach, jeśli obecne są antranilaty. Powstawanie “zasad Schiffa” daje intensywny kolor, który może być widoczny w perfumowanym kosmetyku lub mydle. Natomiast niektórzy twórcy perfum celowo stosują to proste zjawisko chemiczne, żeby zwiększyć słodycz w zapachach pomarańczowo-kwiatowych lub z neroli”. Frament tłumaczony z książki „Perfume and Flavor Materials of Natural Origin” Steffena Arctandera dot. tłoczonego olejku bergamotkowego.
Jaśmin wielkokwiatowy – pozyskiwany z niego absolut zawiera ok. 0,5% antranilanu metylu. Jeśli połączysz jaśmin z olejkiem zawierającym aldehydy, dojdzie do przebarwień i zmian zapachowych (nuty aldehydowe staną się łagodniejsze). W niektórych olejkach (cytrusowych) antranilaty i aldehydy występują jednocześnie. Tłoczony olejek limonkowy to relatywnie rzadki przykład antranilatów i aldehydów naturalnie występujących w jednym olejku eterycznym. W perfumerii często unika się tego połączenia ze względu na wzmocnienie koloru i zmianę zapachu spowodowane powstaniem tzw. “zasad Schiffa”. Frament tłumaczony z książki „Perfume and Flavor Materials of Natural Origin” Steffena Arctandera dot. tłoczonego olejku limonkowego.
Bibiografia:
Arctander, Steffen (1960): Perfume and Flavor Materials of Natural Origin
Buckle, Jane (2016): Clinical Aromatherapy. Essential Oils in Healthcare. Third Edition
IFRA (2015): IFRA standard Methyl N-methylanthranilate
Oil Profiles: Mandarin (Expressed), Phytochemia, dostęp 08.08.2019
Radulović, Niko / Miltojević, Ana / Randjelovic, Pavle & Stojanovic, Nikola / Boylan, Fabio (2013): Effects of Methyl and Isopropyl N-methylanthranilates from Choisya ternata Kunth (Rutaceae) on Experimental Anxiety and Depression in Mice, w: Phytotherapy research
Różański, Henryk (2019): wykład na kursie „Terapie biologiczne”, PWSZ Krosno, archiwum własne
Scientific Commitee on Consumer Safety (SCCS) (2012): Opinion on Methyl-N-methylanthranilate (Phototoxicity only)
Tisserand, Robert / Young, Rodney (2014): Essential Oil Safety. Second Edition
Worwood, Valerie Ann (2016): The Complete Book of Essential Oils and Aromatherapy. Revised and Expanded
Roell D. / Rösler T.W. / Degen S. / Matusch R. / Baniahmad A. (2011): Antiandrogenic activity of anthranilic acid ester derivatives as novel lead structures to inhibit prostate cancer cell proliferation, w: Chemical Biology & Drug Design
Zdjęcia i ilustracje spoza kolekcji własnej – źródła i informacje o licencji:
palma sabalowa, kwitnąca pomarańcza meksykańska, jaśmin – zdjęcie, tangerynka – grafika, klementynki – zdjęcie, azyrydyna – wzór chem., klementynka – owoc z listkami, drogi żółciowe – ilustracja,
