Piżmo w dawnej farmacji

Medykament, składnik perfum, ingrediencja specyfików do walki z czarną śmiercią… Piżmo w farmacji przez wieki wykorzystywano na wiele sposobów. Współcześnie w dużej mierze odeszło się od niego na rzecz syntetycznych odpowiedników, ale nadal wykorzystuje się je w niszowej perfumerii, choć nie tak szeroko jak w chwili najintensywniejszego eksploatowania tego surowca — w XIX w.

Związane z tematem:

Piżmo — surowiec dawnej farmacji

Piżmo jest wydzieliną samców piżmowca/kabargi (Moschus moschiferus L.). Obecnie jest on zaliczany do rodziny piżmowcowatych. Opisywana wydzielina jest wytwarzane przez samce, aby wabić samice (już 10-6 g piżma w litrze powietrza starcza, aby osiągnąć ten cel). Gatunek ten występuje w górach Azji Środkowej (Rosja, Chiny, Korea, Mongolia). Dawniej miejscowa ludność polowała na piżmowce przy pomocy lanc i strzał, współcześnie podczas polowań używa się broni palnej i pułapek. Zwłoki zwierzęcia są nacinane poniżej pępka, stąd wyciągany jest gruczoł napletkowy, który się suszy. U karbagi hodowlanej jest opracowana technika pobierania piżma bez uśmiercania zwierzęcia. 

Gruczoł znajduje się na brzuchu między pępkiem a ogonem i ma postać woreczka wielkości 4–6 cm i do 4,5 cm szerokości.  Jego masa wynosi 15–30 g. Wewnątrz znajduje się mazista, ciemnobrunatna masa, która po wyschnięciu staje się krucha i gorzka. W handlu dostępne były następujące sorty piżma: piżmo bengalskie, piżmo chińskie/tybetańskie, piżmo tonkińskie, piżmo rosyjskie/syberyjskie/kabardyńskie/moskiewskie i piżmo bucharyjskie.

Piżmowiec wg Schröck, L. (1682). Historia Moschi. Augustae Vindelicorum impensis Theophili Gobelii.

Za najcenniejsze uważano chińskie, które znowu dzielono na syczuańskie i tybetańskie (lepsze). Piżmo rosyjskie, ze względu na silny zapach amoniaku, nie było dopuszczone do użytku leczniczego. Możliwe, iż wynikało to z częstego fałszowania tego surowca mieszaniną krwi, amoniaku, piżma niskiej jakości, piasku i gliny.

Historia piżma

Pierwsze wzmianki na temat piżma pochodzą z okresu późnej dynastii Han (25–220 r. n.e.), chociaż samego piżmowca wymienia już chiński słownik z III w. p.n.e. Do Indii piżmo dotarło w latach 320–550 n.e. W Europie jakie pierwszy opisał wykorzystanie piżma jako pachnidła Aëtius z Amidy (bizantyjski lekarz z przełomu V i VI w.). W tym samym czasie Varāhamihira, astrolog i przyrodnik z Indii, notował, iż piżmo (obok kasji, wetiwerii, kardamonu, kamfory i drewna sandałowego) stosuje się jako składnik perfum. Rozpropagowanie piżma na Bliskim Wschodzie i w krajach basenu Morza Śródziemnego zawdzięczamy działalności perskich kupców wędrujących ze wschodu na zachód. Już w III w. handel surowcami aromatycznymi kwitł . 

Ze względu na właściwości aromatyczne piżmo stosowano do okadzeń i jako składnik pomanderów. Te ostatnie to żywiczno-przyprawowe kule lub “paciorki” mające przeciwdziałać epidemii czarnej śmierci.

Na początku XVI w.  na terenie dzisiejszych Czech wykonywano pomander z mastyksu i olejku z jałowca, a w 1613 r. powstało prawo, które zakazywało okadzania miast mieszaniną labdanum, goździków, jałowca, piżma i ambry po godzinie 12 w południe. Aromatyczny dym wytwarzany podczas spalania na specjalnych stosach i w kadzielnicach w miastach z jednej strony miał hamować aktywność “morowego powietrza”, jednak z drugiej utrudniał codzienne funkcjonowanie ludności. Podobne receptury opracowali Nostradamus, Paracelsus i inni ówcześni przedstawiciele zawodów medycznych.


Receptura Nostradamusa na pomander z piżmem (11 linijka od dołu jako Musci). de Nostredame, M. (1556). Excellent & moult utile Opuscule à touts necessaire. Lyon: Antoine Volant. Więcej o recepturach na pomadery tutaj.

Piżmo było w Europie jednym z najdroższych surowców leczniczych. Mimo to nie znano zwierzęcia, z którego pochodzi ta cenna substancja. W XVII w. dzięki relacji podróżników takich jak Michał Boym zaczęto posiadać pewne wyobrażenie, ale nadal było ono pełne błędów. W XVIII w. pojawiły się wreszcie wiarygodne opisy i ilustracje piżmowców.

Piżmo w farmacji i medycynie

Karol Linneusz (twórca współczesnej nomenklatury botanicznej i zoologicznej) w wydanej po raz pierwszy w 1749 r. Materia Medica piżmo opisuje jako środek moczopędny, wzmacniający serce, przeciwrumieniowy i afrodyzjak. Wśród postaci leku wymienia balsamy, krople, konfekty, proszki lecznicze i inne. 

Dawna farmacja uznawała piżmo za jeden z najważniejszych środków działających na układ nerwowy. Uważano, iż jako substancja aromatyczna i lotna wpływa na mózg. A przez to na cały układ nerwowy, płuca, skórę, układ rozrodczy i układ krążenia.

W „Farmakopei Krakowskiej” Jana Woyny z 1683 r., uznawanej za pierwszą polską farmakopeę, znajduje się receptura na lek Pulvis Bezoardicus Magistralis Doct. Cunradi Matthiae (apteczny proszek z bezoarem doktora Konrada Matthia). Był on wykorzystywany prawdopodobnie jako uniwersalne remedium i środek na wszystkie trucizny. Składał się on z kilkudziesięciu ingrediencji. Do najważniejszych należą: piżmo, „róg jednorożca”, bezoar, żywica benzoinowa i kamfora.

Do postaci leku niemal codziennie przygotowywanych w dawnych aptekach należą mikstura z piżma i nalewka piżmowa. Pierwszą z nich (Mistura moschi) wykonywano, rozcierając piżmo z cukrem oraz mieszaniną wody różanej i gumy arabskiej. W krajach anglosaskich dodawano również syropu pomarańczowego, wykonanego z nalewki z pomarańczy słodkiej). Drugą (Tinctura moschi) wykonywano przez prostą macerację, a następnie filtrację mieszaniny spirytusu i piżma. Stosowano je głównie na skurcze w obrębie układu pokarmowego, bezsenność, gorączki i konwulsje. 

Aromatyczne receptury z piżmem

Przykładowa receptura na miksturę z piżma (wg “Konspektu do Farmakopei Londyńskiej, Edynburskiej i Dublińskiej” z 1845 r.):

Rp. Moschi, Acaciae, Sacch. purif. sing. uncias tres, Aq. Rosae una pt.
Weź Piżmo, gumę arabską, cukier oczyszczony po trzy uncje (ok. 85,05 g), wodę różaną jedną pintę (ok. 473 ml).

Cukier rozcierano z piżmem, a następnie dodawano suszoną gumę akacjową, a na końcu partiami wodę różaną, cały czas ucierając/mieszając. 

W XX w. w Europie i Stanach Zjednoczonych farmaceuci stosowali piżmo już tylko do produkcji kosmetyków: wody kolońskiej — Spiritus Coloniensis, mydła, pianki do golenia, pachnących proszków i kadzideł.

Bibliografia

Dąsal, M., Smakosz, A., Kurzyna, W., Rudko, M. (2021). Leki z „rogu jednorożca” w kulturze medycznej i farmaceutycznej Europy. Farmacja Polska 77(2), 84-94.

Gray, S. F. (1831). A Supplement to the Pharmacopoeia. London: Thomas and George Underwood.

von Linné, C., Schreber, J. C. D. (red.). (1787). De materia medica. Lipsiae: Apud Wolfgangum Waltherum.

Smakosz, A. K. (2019). Między lekiem a kosmetykiem. Właściwości farmakologiczne i receptury na pomum ambrae (pomander)., W: M. Dąsal (red.), Acta Uroboroi – w kręgu epidemii II (18-35). Wrocław: SKN Uroboros

Smakosz, A. K. (2021). Złoty eliksir życia i konfekty z pluskwiakami, czyli piżmo w lekach na dżumę od XVI do XVIII w. [w:] A. Smakosz, M. Dąsal (red.), Epidemie — od historycznych postaci leku po COVID-19 (13–32). Częstochowa: Pharmacopola. [strona publikacji]

The Extra Pharmacopoeia. Martindale 21 ed. (1941). London: The Pharmaceutical Press.

Trojanowska, A. (2012). Farmakopealne Leki Pochodzenia Zwierzęcego w Polskiej Literaturze Naukowej w Latach 1800–1869. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN.

Grafiki i ilustracje

Para piżmowców – informacje o źródle i licencji

O autorze

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Specjalizuje się w tematach związanymi z botaniką ekonomiczną, etnofarmakologią, farmakognozją i fitochemią. Jest redaktorem naczelnym wydawnictwa i czasopisma Pharmacopola (pharmacopola.pl), czasopisma ELIXIR, oraz serii wydawniczych Acta Uroborosa i Etnofarmakologia i Etnofarmacja. Prowadzi blog poświęcony przyprawom z perspektywy botaniki ekonomicznej i farmacji (gulosus.pl).