Wanilia jako składnik kosmetyków i leków Receptariusz vintage cz. 5

Europejska historia wanilii rozpoczyna się w 1602 r., kiedy to C. Clusius (najważniejszy botanik XVI wieku, został obdarowany tym surowcem przez Morgana — aptekarza królowej Elżbiety I. W 1694 r. wanilia była już importowana do Europy poprzez Hiszpanię. Wykorzystywano ją głównie jako przyprawę do czekolady, aromat do tytoniu i składnik leków. Pierwszą farmakopeą, uznającą drogocenny składnik za substancje leczniczą, była Pharmacopoeia Collegii Regalis Medicorum Londinensis z 1721 r. (łac. „Farmakopea Królewskiego Kolegium Medycznego z Londynu”), jednak nie wymienia żadnych leków opartych o owoc wanilii.

W jaki sposób wanilia była wykorzystywana w technologii perfum i pomad? Jaki sławny węgierski ród miał swoją własną „wodę kolońską” opartą o wanilię? Jak zrobić kosmetyki z wanilii? Na te i inne pytania znajdziecie odpowiedzi poniżej.

Farmakopea Londyńska z 1721 r. — pierwsza farmakopea wymieniająca wanilię jako lek (zaznaczona na fioletowo)

Wanilia w medycynie, czyli corrigens i melancholia

W dawnej farmacji wanilię i jej przetwory uważano za środek poprawiający smak i zapach leków (tak zwany corrigens). Poza tym, stosowano ją jako preparat aromatyczny i stymulujący, poprawiający zdolności kognitywne, zmniejszający odczucie senności, poprawiający pracę mięśniową i jako afrodyzjak. W związku z tym, w XIX w. owoc Vanilla planifolia stosowano w leczeniu impotencji, histerii, melancholii, impotencji, gorączki i reumatyzmu. Nieco wcześniej, bo w XVIII w., Linneusz jako jedyne zastosowanie wanilii meksykańskiej podaje przyprawianie czekolady na gorąco.

Z wanilii nie produkowano powszechnie olejku eterycznego, dawne eksperymenty wykazały, że jakość tego przetworu jest zdecydowanie niższa niż ekstrakt. Więcej na temat przetworów z wanilii: Olejek waniliowy – dlaczego nie jest dostępny i 4 rzeczy, które możesz użyć w zamian

Wanilię powszechnie uważano za substancję roślinną o podobnym profilu działania do balsamu peruwiańskiego (nie powinno to dziwić — oba surowce zawierają wanilinę).  

Do najczęściej stosowanych przetworów z wanilii w medycynie należały: proszek z wanilii i nalewka z wanilii. Pierwszy z nich był po prostu owocem wanilii, zmielonym w obecności cukru (1 cz. wanilii i 9 cz. sacharozy lub 1 cz. wanilii, 2,5 cz. laktozy i 7,5 cz. sacharozy). Dawka lecznicza tego słodkiego leku wynosiła ok. 3,4 g. Nalewkę (esencję) najczęściej stosowano jako substytut balsamu peruwiańskiego.

Perfumy waniliowe w płynie, czyli bukiety i esencje

Aromat wanilii jest powszechnie znany i doceniany. Jej odurzająca woń była inspiracją dla wielu generacji perfumiarzy. XIX-wieczni przedstawiciele tego zawodu — Bayley i Blew — opracowali szereg perfum opartych o esencję waniliową*.

* W aptekarstwie i perfumiarstwie, pod pojęciem esencji rozumiano nalewkę, olejek eteryczny rozpuszczony w alkoholu, ekstrakt z pomady wykonanej metodą enfleurage lub ekstrakt z surowca (najczęściej ekstrakt alkoholowy, np. w stosunku 1:16).

Kompozycja Flowers of Erin („Kwiaty Erin/Irlandii”) składała się ze spirytusu różanego (300 cz.), esencji fiołkowej (300 cz.), esencji jaśminowej (300 cz.), esencji paczulowej (10) i esencji waniliowej (15 cz.). (Szczegóły na temat fiołka i jego znaczenia w aromaterapii zostały opisane tutaj: Fiołek wonny: olejek fiołkowy, krem i perfumy).

Guard’s Bouquet („Bukiet strażnika”) wykonywano z destylowanego spirytusu różanego (300 cz.), esencji Neroli (100 cz.), esencji waniliowej (100 cz.), esencji kłącza kosaćca florentyńskiego (100 cz.; pachnie on fiołkami), esencji piżmowej (25 cz.) i olejku goździkowego (0,5 cz.). Więcej o piżmie pisałem tutaj.

Bouquet des Fleurs de May („Bukiet kwiatów majowych”) przygotowywano z destylowanego spirytusu różanego (200 cz.), esencji jaśminowej (200 cz.), esencji z akacji/mimozy (200 cz.), esencji Neroli (200 cz.), esencji waniliowej (200 cz.) i spirytusu z gorzkich migdałów (50 cz.).

Inni producenci również używali wanilii, na przykład w perfumach o następującym składzie: esencja wanilii (60 cz.), esencja tuberozy (60 cz.), spirytus z Neroli (60 cz.), spirytus różany (120 cz.), esencja jaśminowa (30 cz.). (Więcej na temat tuberozy przeczytasz tutaj:

W skład sławnej esencji Rondoletii wchodziła wanilia (szerzej o akordzie Rondoletia pisała Marta Grochowalska w artykułach dla czasopisma Pharmacopola: tutaj i tutaj).

Skład:

olejek lawendowy (15 cz.)

olejek goździkowy (10 cz.)

olejek róży (5 cz.)

olejek bergamotki (5 cz.)

spirytus z kłącza kosaćca florentyńskiego (150 cz.)

esencja złożona z ambry (150 cz.)

esencja waniliowa (50 cz.)

spirytus (600 cz.)

Esencja Rondoletia według XIX-wiecznego receptariusza farmaceutycznego. Opracowanie receptury powyżej

Ciekawą i dosyć prostą formulacją jest Bouquet d’Amour (fr. „bukiet miłości”): olejek lawendowy (2 cz.), olejek goździkowy (1 cz.), olejek bergamotki (1 cz.), esencja ambrowa (5 cz.), esencja waniliowa (5 cz.), niewielka ilość olejku różanego, spirytus.

Jak już jesteśmy przy romantycznych uniesieniach, warto podać przepis na „bukiet panny młodej” — ekstrakt z róży (4 cz.), ekstrakt jaśminowy (4 cz.), ekstrakt z kwiatów pomarańczy (16 cz.), esencja waniliowa (1 cz.), esencja piżmowa (2 cz.), nalewka ze styraksu (2 cz.), niewielka ilość olejku z sandałowca.

W przypadku powyższych receptur po połączeniu składników należało odczekać jakiś czas, a następnie przefiltrować perfumy. Dzięki temu uzyskiwano klarowny preparat.

Klasyczna metoda filtracji perfum, XIX w.

W podobny sposób produkowano złożoną esencję z korzenia kosaćcawanilia (2 cz.), kłącze kosaćca (6 cz.), esencja balsamu peruwiańskiego (12 cz.), spirytus (15 cz.).

Od nazwiska Esterházych (sławna, węgierska rodzina magnacka) powstały najmodniejsze perfumy, używane na przełomie XIX i XX w. przez austriackich i węgierskich dandysów. W tych krajach Esterházy Bouquet był stosowany zamiast wody kolońskiej (więcej na jej temat pisałem tutaj). Skład: esencja waniliowa (6 cz.), nalewka z kłącza kosaćca (6 cz.), esencja ambrowa (1,5 cz.), nalewka z fasoli tonki (6 cz.), spirytus wetyweriowy (6 cz.), spirytus neroli (6 cz.), ekstrakt pomarańczowy (6 cz.), spirytus różany (6 cz.).

Wanilia w perfumach stałych i pomadach

Poza perfumami płynnymi, o wanilię oparte były wysokiej jakości pomady perfumeryjne. (Więcej o pomadach w tym wpisie: Perfumy paprociowe dla mężczyzn i inne aromatyczne kosmetyki). Przykładowe przepisy:

  1. pomada waniliowa (72 cz.), pomada różana (24 cz.), pomada jaśminowa (48 cz.), esencja waniliowa (2 cz.), esencja ambrowa (0,250 cz.), esencja piżmowa (0,125 cz.), olejek goździkowy (0,250).
  2. pomada z cynamonu kasji (8 cz.), pomada waniliowa (8 cz.), pomada różana (2 cz.), wosk biały (8 cz.), wazelina biała (4 cz.), masło kakaowe (1,125 cz.), niewielkie ilości olejku geranium i heliotropiny.
  3. pomada różana (48 cz.), pomada waniliowa (30 cz.), wosk bielony (30 cz.), wazelina biała (10 cz.), wosk żółty (6 cz.), masło kakaowe (3 cz.), olejek ylang-ylang.

Tego typu środki wykonuje się poprzez stopienie pomad, a następnie dodaje się stopniowo esencje i olejki eteryczne, mieszając aż do schłodzenia.

Etykieta kremu waniliowego z XIX w.

Płyny do płukania i pastylki musujące z wanilią

Do pastylek musujących, przeznaczonych do wykonywania aromatycznych napojów, dodawano w XIX-wiecznych aptekach i drogeriach następującą mieszankę przetworów aromatycznych: olejek anyżowy (0,25 cz.), olejek cytrynowy (0,3 cz.), olejek mięty pieprzowej (0,2 cz.), Olei Naphae (0,1 cz.; w pradawnym języku farmaków to olejek z kwiatów gorzkiej pomarańczy), olejek różany (0,1 cz.), nalewka waniliowa (0,6 cz.).

Woda Bototiego, wykorzystywana na ból zębów i dziąseł, o niezwykle precyzyjnym dawkowaniu — quelques goutttes („kilka kropel”) — składała się z goździków i cynamonu kasja (po 20 cz.), owoców biedrzeńca anyżu (80 cz.), wanilii (1 cz.), olejku mięty pieprzowej (10 cz.), koszenili (5 cz.), spirytusu (800 cz.) i wody różanej. Po zmieszaniu składników i ekstrakcji przez 8 dni, preparat filtrowano i dodawano do niego esencję ambrową (1 cz.).

Dla palaczy przygotowywano specjalny płyn do płukania o następującym składzie:

olejek mięty pieprzowej (3 cz.), olejek gałki muszkatołowej (3 cz.), olejek z oregano (3 cz.), olejek cytrynowy (4 cz.), olejek melisowy (4 cz.), olejek rozmarynowy (9 cz.), esencja waniliowa (36 cz.), spirytus różany (144 cz.), ekstrakt z kwiatów gorzkiej pomarańczy (144 cz.), nalewka z benzoesu (192 cz.), spirytus (1200 cz.).

Esencja waniliowa w płynie dla palaczy (1911). Opracowanie receptury powyżej

Zakończenie: wanilia we współczesnej recepturze

W latach 30. XX w. nalewka z wanilii (obok m. in. olejku eterycznego z cynamonu, nalewki kardamonowej, nalewki cynamonowej, syropu z balsamu tolutańskiego i spirytusu z mięty pieprzowej) była uznawana już tylko za corrigens. Do leku dodawano jej „kilku kropel”. Ze względu na małą ilość substancji o potencjale toksycznym, dawkowanie nie musiało być tak ścisłe, jak w przypadku olejku golteriowego, który był ówcześnie również stosowany jako przetwór roślinny polepszający smak i zapach leków.

Współcześnie Farmakopea Europejska (przez co i Farmakopea Polska) nie zawiera monografii owocu wanilii. Niektóre farmakopee krajowe (jak amerykańska i brazylijska) nadal ją wymieniają. Dopuszczają surowiec pochodzący z gatunku Vanila planifolia, względnie Vanilla tahitensis (wanilia tahitańska).

Wanilia była wykorzystywana w dawnych drogeriach i aptekach nie tylko jako przyprawa. Była istotnym składnikiem leków, kosmetyków (kremów, perfum, pomad) oraz napojów gazowanych i nalewek.

Główny składnik aromatyczny zawarty w wanilii — wanilina — jest wykrywana w szeregu innych surowców, jak: balsam peruwiański, żywica sosny chińskiej (Pinus tabuliformis), styraks, żywica benzoinowa (zapraszamy do lektury wpisu na temat żywicy benzoinowej: Żywica benzoesowa okiem towaroznawcy surowców aromatycznych).

Obrazek posiada pusty atrybut alt; plik o nazwie HISTORIA_NAT_PRZYPRAW_MO1_hjt-1024x768.jpg

Więcej receptur vintage i informacji na temat etnofarmakologii i historii aromatycznych przypraw znajdziecie w książce „Historia naturalna przypraw”

Seria „Receptariusz vintage”

  1. Jak zrobić ocet aromatyczny? Receptariusz vintage
  2. Jak zrobić wodę kolońską? Receptariusz vintage
  3. Jak zrobić leki i kosmetyki z terpentyny? Receptariusz vintage
  4. Jak zrobić środki na komary, muchy i mole z olejków eterycznych? Receptariusz vintage cz. 4
  5. Wanilia jako składnik kosmetyków i leków Receptariusz vintage cz. 5

Bibliografia

  • Farre, Frederic John, et al. Manual of Materia Medica & Therapeutics : Being an Abridgement of the Late Dr. Pereira’s Elements of Materia Medica, Arranged in Conformity with the British Pharmacopoeia, and Adapted to the Use of Medical Practitioners, Chemists and Druggists, Medical and Pharmaceutical Students. Henry C. Lea, 1866.
  • Grochowalska, Marta K. “Goździkowiec, Goździk i Rondeletia, Czyli Odkrywamy Tajemnice Dawnych Receptur Perfum. Cz. I.” Pharmacopola, vol. 2, no. 2, 2022, pp. 36–44, https://www.pharmacopola.pl/pharmacopola-numer-2-2022/.
  • Medical and Pharmaceutical Students. Henry C. Lea, 1866.
  • Grochowalska, Marta K. “Goździkowiec, Goździk i Rondeletia, Czyli Odkrywamy Tajemnice Dawnych Receptur Perfum. Cz. II.” Pharmacopola, vol. 2, no. 3, 2022, pp. 48–53, https://www.pharmacopola.pl/pharmacopola-numer-3-2022/.
  • Hager, Hermann. Manuale Pharmaceuticum Seu Promptuarium, Quo et Praecepta Notatu Digna Pharmacopoearum Variarum et Ea, Quae Ad Paranda Medicamenta in Pharmacopoeas Usitatas Non Recepta Sunt, Atque Etiam Complura Adjumenta et Subsidia Operis Pharmaceutici Continentur . E. Gèunther, 1866.
  • —. Manuale Pharmaceuticum Seu Promptuarium: Volumen Primum. Ernest Gūnther, 1875.
  • Linné, Carl von, and Johann Christian Daniel Schreber. “Materia Medica.” Caroli a Linné … Materia Medica /, V, Wolfgangum Waltherum, 1787.
  • MacEwan, Peter. Pharmaceutical Formulas: Being The Chemist and Druggist̕s Book of Useful Recipes for the Drug-Trade Collated Chiefly from The Chemist and Druggist and The Chemists̕ and Druggists̕ Diaries . Chemist and Druggist, 1911.
  • Pereira, Jonathan. The Elements of Materia Medica and Therapeutics. IV, vol. II. part I., Longman, Brown, Green, and Longmans, 1854.
  • Pharmacopoeia Collegii Regalis Medicorum Londinensis. Typis G. Bowyner; Impensis R. Knaplock et al., 1721.
  • Potter, Samuel Otway Lewis. Therapeutics, Materia Medica and Pharmacy : The Special Therapeutics of Diseases and Symptoms, the Physiological and Therapeutical Actions of Drugs, the Modern Materia Medica, Official and Practical Pharmacy, Prescription Writing, and Antidotal and Antagonistic Treatment of Poisoning . P. Blakiston’s Son, 1931.
  • Smakosz, Aleksander Karol. Historia Naturalna Przypraw. Pharmacopola, 2022.

O autorze

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Specjalizuje się w tematach związanymi z botaniką ekonomiczną, etnofarmakologią, farmakognozją i fitochemią. Jest redaktorem naczelnym wydawnictwa i czasopisma „Pharmacopola” (pharmacopola.pl), czasopisma „ELIXIR”, oraz serii wydawniczych „Acta Uroborosa” i „Etnofarmakologia i Etnofarmacja”. Prowadzi blog poświęcony przyprawom z perspektywy botaniki ekonomicznej i farmacji (gulosus.pl).