Jak zrobić ocet aromatyczny? Receptariusz vintage cz. 1

Ocet jest jednym z podstawowych produktów pochodzenia roślinnego stosowanym w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym, chemicznym i kosmetycznym.. Najczęściej produkuje się je z soków owocowych (jabłka, maliny), wina oraz ze zbóż i trzciny cukrowej. 

Ocet w dawnej farmacji i kosmetologii

W dawnej farmacji i kosmetologii ocet był bardzo istotnym surowcem wykorzystywanym do przygotowywania różnego rodzaju środków drogeryjnych. Produkowano z niego najczęściej octy lecznicze i octy aromatyczne. Do najbardziej popularnych należały: ocet malinowy, ocet z cebulicy morskiej (robiono z niego nieraz oxymel, czyli octomiód), ocet różany, ocet ruciany, ocet kamforowy i czterech złodziei. Poza tym wykonywano z octu: octomiody, powidełka, teriaki, esencje. Dlaczego by współcześnie nie spróbować wykonać mieszanek aromaterapeutycznych, wzorowanych na vintage przepisach?



Angielski ocet aromatyczny

Ocet aromatyczny zwany był również jako Acetum anglicum [ocet angielski], Acetum antisepticum [ocet antyseptyczny], Acetum cardiacum [ocet nasercowy], Acetum pestilentiale [ocet na zarazę], Acetum bezoardicum [ocet leczący wszystkie choroby] i Acetum quator latronum. Środek ten jest powiązany z tzw. octem czterech (siedmiu) złodziei. Istniało wiele wariantów tej receptury. Wymieniały je niemal wszystkie ważniejsze XIX-wieczne farmakopee: fińskie, belgijskie, duńskie, austriackie i inne. Przykładowe receptury:

  • olejek rozmarynowy (5 cz.), olejek jałowcowy (5 cz.), olejek szałwiowy (5 cz.), olejek miętowy (5 cz.), olejek cytrynowy (5 cz.), olejek goździkowy (15 cz.), nalewka z cynamonu (500 cz.), nalewka aromatyczna (250 cz.), stężony ocet (1000 cz.), woda (5000 cz.).
  • olejek cynamonowy (1 cz.), olejek rozmarynowy (1 cz.), olejek jałowcowy (1 cz.), olejek lawendowy (1 cz.), olejek mięty pieprzowej (1 cz.), olejek cytrynowy (2 cz.), olejek goździkowy (2 cz.), spirytus (441 cz.), stężony ocet (650 cz.), woda (1900 cz.).
  • olejek bergamotki (2 cz.), olejek cytrynowy (2 cz.), olejek tymiankowy (2 cz.), olejek eukaliptusowy (1 cz.), olejek rozmarynowy (1 cz.), nalewka goździkowa (100 cz.), nalewka cynamonowa (100 cz.), eter dietylowy (20 cz.), spirytus (160 cz.), ocet (30 cz.), woda (1728 cz.).

Po zmieszaniu wszystkich składników oczekiwano kilka dni, a następnie całość filtrowano. Częściej jednak wykorzystywano w analogicznych przepisach suszone zioła, a zamiast octu — alkohol. Środek ten wykorzystywano jako preparat do dezynfekcji, lek na choroby zakaźne (np. dżumę), remedium na choroby serca i panaceum.

Butelka na perfumy i ocet aromatyczny (ok. 1938) autorstwa Ralpha Atkinsona. The National Gallery of Art. Domena publiczna.

Aromaterapeutyczne octy kosmetyczne

„Ocet brytyjski” był innym rodzajem aromaterapeutycznego octu. Aby go wykonać należało (według Farmakopei Francuskiej) połączyć 1 cz. olejku cynamonowego (z cynamonowca cejlońskiego), 2 cz. olejku goździkowego, 0,5 cz. olejku lawendowego, 60 cz. kamfory i 600 cz. octu. Nieco inaczej do tego specyfiku podchodzili Rosjanie — 6 cz. olejku goździkowego, 4 cz. olejku lawendowego, 4 cz. olejku cytrynowego, 2 cz. olejku bergamotki, 2 cz. olejku tymiankowego, 1 cz. olejku cynamonowego i 48 cz. octu. Farmakopea Niemiecka polecała stosować olejek z cynamonowca kasji, a nie z cynamonowca prawdziwego.

Acetum lenocinarium (ocet toaletowy) składał się z 5 cz. żywicy benzoinowej, 10 cz. styraksu, 2 cz. balsamu peruwiańskiego, amoniaku (5 cz.), spirytusu (7500 cz.), octu (5000 cz.), 100 cz. octu drzewnego (produkt uboczny podczas produktu dziegciu), wody kolońskiej (2500 cz.) i czystych olejków eterycznych: lawendowego (20 cz.), cynamonu kasja (10 cz.), goździkowego (5 cz.). Pozakosmetycznie był on stosowany prawdopodobnie jako forma „soli trzeźwiących”.

Jak już jesteśmy przy solach trzeźwiących, warto podać kilka oryginalnych przepisów:

  • amoniak (4,7 cz.), olejek rozmarynowy (3,7 cz.), olejek lawendowy (3,7 cz.), olejek bergamotki (1,8 cz.), olejek goździkowy (1,8 cz.);
  • amoniak (40 cz.), nalewka piżmowa (20 cz.), olejek lawendowy (20 cz.), olejek bergamotki (70 cz.), olejek goździkowy (35 cz.), olejek różany (5 cz.), olejek cynamonowy (2,5 cz.).

Powyższymi mieszankami nasączano gąbki umieszczone w butelkach i stosowano w „przypadku wyższej konieczności”.



Octy wonne i do okadzeń

Nieco inne zastosowanie miał Acetum odorarum [ocet wonny]. Najprawdopodobniej służył on do nawaniania pomieszczeń, pudrów, ubrań, także do nasączania papierków do spalania. Także tutaj, w składzie wyróżniamy olejki eteryczne: olejek goździkowy (2 cz.), olejek lawendowy (1 cz.), olejek bergamoty (1 cz.), olejek cytrynowy (1 cz.), olejek tymiankowy (1 cz.), olejek cynamonu kasja (1 cz.). Powyższe przetwory roślinne rozpuszczano w mieszaninie wody kolońskiej (40 cz.), eteru dietylowego (6 cz.) i kwasu octowego absolutnego (30 cz.).

Przepis na ocet wonny według XIX-wiecznego niemieckiego aptekarza Hermanna Hagera. Opracowanie receptury powyżej. Źródło: Hager, Hermann. Manuale Pharmaceuticum. E. Gèunther, 1866.

Wśród innych substancji roślinnych i przetworów, którymi nasączano te swego rodzaju „papierki ormiańskie” można wymienić: olejek cynamonu, balsam peruwiański, balsam tolutański, nalewka ze styraksu, nalewka z piżma, nalewka z żywicy benzoinowej, mastyks, olejek z owocni gorzkiej pomarańczy, kumarynę, olejek ylang-ylang, wanilinę, cywet, olejek różany, olejek rozmarynowy, olejek golteriowy, olejek z kłącza kosaćca.

Z octów wykonywano również spirytusowe mieszaniny do okadzeń. Przykładowy Acetum fumale: nalewka do okadzań (20 cz.), eter dietylowy (1 cz.), stężony ocet (2 cz.), woda różana (2 cz.).



Tutaj może rodzić się pytanie: Cóż miała w sobie nalewka do okadzeń (Tinctura fumalis / Essentia fumalis)? Istniało wiele wariantów receptur, niektóre z nich podane są poniżej:

  • Nalewka z żywicy benzoinowej (32 cz.), olejek bergamotki (8 cz.), balsam peruwiański (8 cz.), płynny styrak (4 cz.), olejek cytrynowy (4 cz.), olejek neroli (3 cz.), olejek lawendowy (1 cz.), olejek cynamonu kasja (1 cz.), olejek różany (0,5 cz.), piżmo (1/15 = 0,067 cz.), alkohol (48 cz.).
  • Balsam peruwiański (2 cz.), nalewka z żywicy benzoinowej (8 cz.), woda kolońska (12 cz.), kwas octowy (0,5 cz.), nalewka piżmowa (1/20 = 0,05 cz.)  
  • Żywica benzoinowa (1 uncja ≈ 28,35 g), styraks (300 ziaren ≈ 19,44 g), balsam peruwiański (75 ziaren ≈ 4,86 g), olejek bergamotki (30 kropli), olejek różany (15 kropli), olejek ylang-ylang (8 kropli), olejek amyrisowy (8 kropli), olejek geranium (5 cz.), olejek sandałowca (5 cz.), olejek sasafrasowy (5 kropli), olejek cynamonu kasja (5 kropli), olejek goździkowy (5 kropli), olejek migdałowy (2 krople; olejek migdałowy składa się głownie z benzaldehydu, nie należy go mylić z olejem migdałowym), olejek z kłącza kosaćca (1 kropla), kumaryna (1 ziarno ≈ 64,8 mg), wanilina (0,75 ziarna ≈ 48,6 mg), nalewka z piżma (1,5 płynnej drachmy ≈ 5,5455 ml), eter dietylowy (2,5 płynnej drachmy ≈ 9,2425 ml), esencja jaśminowa (1 płynna drachma ≈ 3,697 ml), alkohol.  

Na bazie powyższych mieszanin wytwarzano także aromaterapeutyczne „świece dymne”, np. drewno sandałowca (50 cz.), żywicę benzoinową (50 cz.) i balsam tolutański (10 cz.) ucierano i mieszano z olejkiem cynamonowym (1 cz.), goździkowym (0,5 cz.) i azotanem potasu (2 cz.). Całość skraplano spirytusem, octem lub roztworem innych olejków aromatycznych, i formowano kadzidełka.

Chcecie przeczytać więcej na temat aromatycznych octów, kadzideł i innych przeciwepidemicznych środkach drogeryjnych? Więcej informacji na ten temat znajdziecie w monografii pod redakcją Aleksandra K. Smakosza. Szczegółowe informacje: link

Podsumowanie

Jak widzicie, wykorzystanie octów w medycynie i kosmetologii nie jest niczym nowym. Co więcej, octy były jednym z najpowszechniejszych rozpuszczalników i nośników olejków eterycznych, a także innych substancji aromatycznych i leczniczych. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie będzie inspirowało was do własnych prób rekreacji i poszukiwań octów aromatycznych. W kolejnej części serii dotyczącej vintage przepisów i receptur dawnej farmacji zajmę się wodami kolońskimi i innymi rodzajami perfum.



Bibliografia

Buchheister, G. A., and Georg Ottersbach. Handbuch Der Drogisten-Praxis. Springer-Verlag, 1942.

Bytomski, Franciszek Ksawery. Praktyczny Podręcznik Laboratoryjny. II, Józef Czerwiński, 1928.

Ebert, Albert E. The Standard Formulary . G.P. Engelhard & Co., 1906,

Grochowalska, Marta K. “Aromatyczna Walka z Epidemiami Od Starożytności Do XIX w. — Kadzidło, Pomander i Ocet Leczniczy”. Epidemie — Od Historycznych Postaci Leku Po COVID-19, redakcja naukowa Aleksander K. Smakosz i Mateusz Dąsal, Pharmacopola, 2021, s. 46–60.

Hager, Hermann. Manuale Pharmaceuticum Seu Promptuarium, Quo et Praecepta Notatu Digna Pharmacopoearum Variarum et Ea, Quae Ad Paranda Medicamenta in Pharmacopoeas Usitatas Non Recepta Sunt, Atque Etiam Complura Adjumenta et Subsidia Operis Pharmaceutici Continentur . E. Gèunther, 1866,

Hager, Hermann. Pharmacopoea Recentiores Anglica, Gallica, Germaniae, Helvetica, Russiae Inter Se Collatae . E. Gèunther, 1869.

Podbielski, Jan, and Marjan Rostafiński. Polski Manuał Farmaceutyczny. Mag Farm. FR. HEROD, 1932.Wendt, Jan. Materya lekarska krótko zebrana. Drukarnia Jana Kaczanowskiego, 1842.

Wendt, Jan. Materya lekarska krótko zebrana. Drukarnia Jana Kaczanowskiego, 1842.

  1. Jak zrobić ocet aromatyczny? Receptariusz vintage
  2. Jak zrobić wodę kolońską? Receptariusz vintage
  3. Jak zrobić leki i kosmetyki z terpentyny? Receptariusz vintage
  4. Jak zrobić środki na komary, muchy i mole z olejków eterycznych? Receptariusz vintage cz. 4
  5. Wanilia jako składnik kosmetyków i leków Receptariusz vintage cz. 5

O autorze

Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Specjalizuje się w tematach związanymi z botaniką ekonomiczną, etnofarmakologią, farmakognozją i fitochemią. Jest redaktorem naczelnym wydawnictwa i czasopisma Pharmacopola (pharmacopola.pl), czasopisma ELIXIR, oraz serii wydawniczych Acta Uroborosa i Etnofarmakologia i Etnofarmacja. Prowadzi blog poświęcony przyprawom z perspektywy botaniki ekonomicznej i farmacji (gulosus.pl).

Ten post ma 10 komentarzy

  1. Aga

    „(…) octy były jednym z najpowszechniejszych rozpuszczalników i nośników olejków eterycznych” – olejki rozpuszczają się w occie? Jakie były stężenia takich octów?

    1. Inez

      W dawnych przepisach używano stężonego kwasu octowego, a potem dolewano jeszcze etanol (!) i wodę. Tak więc ta rozpuszczalność w occie to tak nie do końca.

Możliwość dodawania komentarzy nie jest dostępna.